sábado, 31 de diciembre de 2011

kyty ( debe estar antes de kyvö )

Refregar, limpiar.- Restivo dice refregar limpiando. Tupä Kuchuvi Veve dice fregarfrotar, untar. Guasch dice además lucir, restregar, pasar la rodilla o trapo; planchar; hacer o dar masajes. Ortiz Mayans dice además estrujar. Peralta y Osuna dicen además rallar.


A i kyty.
Yo refriego, limpio.

- ca; - cára.

Mba'e kytycáva.
Rallo.

Pinda kytycáva.
Lima.

A i kyty mba'e kytycávapypé.
Limar.

She kyty.
Refregome.


Tupä Kuchuvi Veve :

Ka'yguá i paraanguä ychô kyra i py ró i kyty ró upi tata àry.
Para adornar los mates, los untamos con aceite de larvas  y los alzamos sobre el fuego.

ky'ÿi

Ají.- Tupä Kuchuvi Veve dice pimiento. Guasch dice además pimientito muy picante. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que en el Paraguay reciben este nombre las siguientes plantas y sus frutos de la familia de las solanáceas : Capsicum baccatum L., cumbari y C. annum L., ambas de cultivo y espontáneas; y C. chacoense A. T. Hunziker; C. microcarpum Cav. variedad tomentosum Chod et Hassl y C. Shottianum Sendtner, todas espontáneas. Ortiz Mayans y Peralta y Osuna dicen también cumbari.


Ky'ÿi esacäng.
Ají largo.

Ky'ÿi ýva.
El árbol o mata.

Ky'ÿingu'i.
Ají molido.

Ky'ÿi ñaky.
Verde.

Ky'ÿìjusú.
Pimiento grande.

Ky'ÿi apu'a mirï.
Yvyra ky'ÿi.
Pimienta de Castilla.

Ky'ÿi acuä.
Ají redondo.

Ky'ÿindýva.
Ajiales.

kyvy 2

Palos sobre que estriban las cumbreras. Vide ô 3.-

kyvy. r. 1

Dicen las mujeres a sus hermanos, y primos hermanos.- Restivo idem sea mayor o menor el hermano de la India. Guasch dice hermano de la mujer. El doctor Carlos Gatti Battilana dice hermano. Lo usa solo la mujer al referirse a sus hermanos varones menores. También se designan así los primeros hermanos menores de la mujer. Ortiz Mayans dice genéricamente hermano de la mujer. Peralta y Osuna dicen hermanos menores de la mujer.


She kyvy.
I kyvy.
O kyvy.

Kyvy ky.
Al hermano menor.

She kyvy ky.
Mi hermano menor.


Guasch :

Kyvyraty.
Cuñada dice la mujer a la esposa de su hermano.


Gatti Battilana :

Pèa she kyvy.
Ese es mi hermano menor -dice la mujer-.


Ortiz Mayans :

Kyvyra'y.
Sobrino.

Kyvyrajy.
Sobrina.

Kyvyrembireco.
Cuñada.

(Siempre dice la mujer con relación  a su hermano)

kyvukyvu

Hormigas que vuelan.- Restivo dice hormigas que tienen alas. Tupä Kuchuvi Veve dice un insecto: la Mirmelleontideos según el doctor Carlos Gatti Battilana, el doctor Teodoro Rojas y Moisés Bertoni. Guasch dice larvas enterradas de ciertos insectos. El doctor Carlos Gatti Battilana aclara que se dá este nombre a las larvas de los Neuroptera, las cuales  con movimientos enérgicos de la cabeza arrojan arena a cierta distancia, cavándose un embudo en la arena: en cuyo fondo o vértice se ubican, hundiendo su cuerpo suculento en la arena y dejando salir apenas la cabeza y las dos potentes mandíbulas escapando de este modo de los animales de presa. El embudo de arena con superficie movediza y desmoronable sirve de trampa a hormigas y otros pequeños insectos que ruedan al entrar en el embudo hasta el fondo donde el kyvukyvu les da caza y se alimenta de ellos. El embudo a que nos referimos por lo general mide de 2 a 3 centímetros de diámetro e igual profundidad. La especie más común en el Paraguay es Coridales affinis. Ortiz Mayans dice una clase de hormiga que camina hacia atrás. Peeralta y Osuna dicen además hormiga león, escarabajito.


Kyvu i pepo va'e.
Mosquitillos que andan en manadas.

Kyvu i pepo'ÿmba'e.
Hormigas de cabeza grande sin alas.


Guasch :

Re guata takycuèvo kyvukyvùisha.
Andas para atrás como el cangrejo.

kyvu

Compuesto de ky piojo, ú comerlo. Espulgar.- Restivo idem Montoya. Guasch dice despiojar.


A i kyvu.
Yo espulgo.

- vo; - hára.

She kyvu.
Me espulgan.

I kyvu.
O kyvu.


Restivo :

A je kyvu.
Espulgarse.


Guasch :

E guapy she kyvu, he'i Ña Colá i memby mitä cuñäme.
Siéntate y espúlgame dice la señora Nicolasa a su hijita.

kyvö

Acá.- Restivo idem Montoya. Guasch dice además en casa. Ortiz Mayans dice además aquende. Peralta y Osuna dicen además aquí.


E jó kyvöngotý.
Vén hacia acá.

Tasy kyvö ndòúri.
No ha venido acá la enfermedad.

Kyvö serï.
Un poco acá.

Kyvöngotý catu.
Muy hacia acá.

É jó yme ke kyvö.
Mira no me vengas más acá.

Kyvönguára.
Los de acá.


Restivo :

Kyvöngotý guára.
Los de hacia acá.

Kyvö co ra.
Un poco acá.


Guasch :

Kyvöngótyo.
Hacia acá.

Kyvövé.
Más acá.

Kyvöngótyové.
Más hacia acá.

kytïngô

Compuesto de kytï limpiar, ô quitar. Apartar lo sucio de lo limpio, limpiar, quitar heces.- Restivo dice limpiar quitando herrumbre.


A i kytïngô cuarepoti.
Limpiar el hierro.

Ñande änga o ñe kytïngô tatàpe Purgatoriopypé.
Purifícase nuestra alma en el Purgatorio.

Äng ñëkytïngôcáva.
Purgatorio.


Restivo :

Ñande änga ñëkytïngôcáva.
Purgatorio, lugar en que se limpian nuestras almas.

kytï (kychï)

Cortar.- Restivo dice específicamente cortar aserrando o con cuchillo. Tupä Kuchuvi Veve dice kychï. Y da el mismo y único significado que Montoya. Guasch dice además segar, acortar cortando. El doctor Carlos Gatti Battilana dice dividir una cosa o separar sus partes con algún instrumento cortante. Hender un líquido o fluido. En el juego de naipes, partir las barajas. Y el figurado de cortar el aire o frío por ser éstos tan penetrantes y sutiles que parecen que traspasan la piel. Ortiz Mayans dice además seccionar, cercenar; recortar. Truncar.


A i kytï.
Yo corto.

- mo; - ngára; - hára.

A mo kytï.
Hago que lo corten.

Yvyra kytïháva.
Asierra.

A i kytï àvi.
A i kyshaví.
Cortar derecho.

A yvyra kytï mba'e kytïhávapypé.
Aserrar madera.

Yvyra kytïhagué cu'i.
Aserraduras de palo.


Restivo :


A je kytï.

Cortarse.


Tupä Kuchuvi Veve :

Ña i kychïmbá i.
Inferimos muchas heridas superficiales; cortar todo.


Guasch :


Kytïhá.

Hoz, instrumento cortante, machete, escoplo, hacha.


Gatti Battilana :


Ñe kytï.

Se corta.

kytä

Ñudo, verruga, tetilla.- Restivo y Tupä Kuchuvi Veve idem Montoya. Guasch dice además callo. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además los figurados capullo, botón de plantas.


She kytä.
Mi verruga.

Tucumbo kytä.
Ñudo de cordel.

A mo pokytä.
Hacer ñudos.


Restivo :

A i pokytä jora.
Desañudar.


Tupä Kuchuvi Veve :

Piky pecué òjá eche, àraverá jave E i petê, a'e va'e o mbo guapy.
Se le pegó una escama de pescado, al relampaguear golpéalo, con eso menguará.

kysy

Refregón, revolver, remezón, inquietud, lo mismo que kyty.-


A mbo kysy.
Menear, regregar.

A kysy kysy gui tecóvo.
Ando inquieto.

A ñe mbo kysy kysy gui sëjepe potávo.
Forcejear para escaparse.

Peteï jevy ñöte A je kysy i shugui gui sëjepévo.
De un refregón me escapé dél.

Peteï je kysy pe ñöte A mondorô.
De un solo refregón lo arranqué.

She mbo je kysy kysy she rerecóaìvo.
Dióme de refregones.

A jykysy.
Menear el guisado, hacer quisado.

She mo ñe'äng kysy kysy she angaipa.
Inquiétame mis pecados.

She ñe'äng kysy kysy she mo angeco.
La inquietud del corazón me aflige.

A japo jykysy.
Hacer guisado.

Jykysy rycué.
Caldo de guisado.

kysha. v.

Cosa cercenada.-


A je atúa kysha.
Cercenarse el cabello por el cogote.

Kyshaví.
Cercenadura larga.

She reco kyshaví rupi Te re ico.
Imítame en lo que hago.

kyse (kyche)

Cuchillo.- Restivo idem Montoya. Tupä Kuchuvi Veve dice kyche.


She kyse.
Mi cuchillo.

I kyse.
O kyse.

A kyse yru ekýi.
Desenvainar el cuchillo.

Kyse haimbyky atere.
Cuchillo boto.

Kyse apa.
Hoz, y podadera.

Kyse acua ovi.
Puntiagudo.

Kysevó.
Herida de cuchillo, y el mismo herido con cuchillo.

Kyse guasu.
Machete.

Kysègui.
Espada.

Kyse haimbe jovái.
De dos filos.

Kyse pysycáva.
Kyse ýva.
Cabo de cuchillo.

Kyse ype.
Cuchillo carnicero.

Kyse poacäng.
Guarnición de espada.

Kyse acäng.
Guarnición, y pomo de espada y puño.

Kyse pucu.
Espada.

Kyse tendyva apïndáva.
Navaja.

Kyse ryru.
Vaina.

Kyse pucu ropyta.
Pomo.

Kyse ita.
Piedra que corta.

Kyse yvyra.
Palo que corta.


Restivo :

Kysepypé poròcutûhagué.
Kyse.
Cuchillada.

Kysepypé o i cutû cutû.
Le dio muchas cuchilladas.


Guasch :

Kyse haimbe.
Cuchillo filoso.

Kyse acua.
Cuchillo puntiagudo.

Kyse ape.
El dorso del cuchillo.

Kyse räi.
El filo o corte del cuchillo.

Kyse.
Cuchillada, herida de cuchillo -huella de cuchillo.

Kyse yvyra.
Remedio indirecto, venganza paliada. Literalmente cuchillo de palo.

O i cutû hembirecòpe kyse yvyràpe.
Retira a su esposa -que se supone infiel- la amistad, el trato y la pensión acotumbrada, y así se venga "hiriéndola con cuchillo de madera", sin vengarse en apariencia.

Kyse'i.
Cortaplumas.


Gatti Battilana :

Kyse panadero.
Cuchillo corto de hoja fuerte y ancha y cabo negro de madera.


Ortiz Mayans :

Kysembóré.
Cuchillada, su tajo.

kyrysa

Pierna, mástil, & compañía. Vide ysa 2.- 

kyryry'ô (kyry'o, kyryryo)

Culebra grande.- Guasch dice kyryryo: víbora muy ponzoñosa. El doctor Carlos Gatti Battilana dice Kyry'oBothrops neuwiedi neuwiedi Wagl. es ofidio venenoso de la familia Viperidae. De aspecto hermoso con diseños y colores variables imitando a veces otros ofidios en el color, lo que facilita la confusión con otras serpientes. Habita la región central del Paraguay, incluso alrededores de Asunción. Su longitud no pasa de 90 cm., su cuerpo es delgado y la cabeza afilada, ligeramente triangular. Es notable por lo aterciopelado de su cara dorsal y sus dibujos. Es ofidio poco agresivo y con todo de abundar causa menos víctimas que las otras especies del mismo género. Su veneno posee una acción local muy intensa, especialmente en el punto mismo de su inoculación. La acción general es similar a la de la otras víboras del mismo género: mbói-cuatia, jararaLa cantidad de veneno que suele ineyectar esta especie es menor que el que las otras. El suero antibothrópico, o en su defecto, el antiofídico son muy eficaces aplicados precozmente. La cortisona y la corticotropina son también muy útiles. Ortiz Mayans y Peralta y Osuna idem Guasch, dice kyryryo.

viernes, 30 de diciembre de 2011

kyrimbata (carimbata, carimbatä, kirimbata, tarimbata, piraete)

Sábalo pece.- Restivo dice carimbatä, tarimbata: lo usado es piraete. El doctor Carlos Gatti Battilana dice carimbata: nombre que se aplica a varias especies de peces de escama de los géneros Prochilodus y Curimata. En el Paraguay las especies más conocidas son: P scrofa Steind, P argenteus Agass, P nigricans y P. reticulatus. En el género Curimata existen más de 12 especies. Viven en las playas y algunas especies  se alimentan de lodo. Ortiz Mayans dice también kirimbata.

kyrï 2 ( kyrÿi )

Cosquillas.-Restivo idem Montoya. Guasch dice kyrÿi. Dice además el figurado del cosquilleo de la curiosidad.


She mo kyrï.
Háceme cosquillas.

She kyrï.
Tengo cosquillas y soy cosquilloso.

A mo kyrï.
Hágole cosquillas.


Guasch :

Kyrÿigui she rycupá.
Me derrito todo de ternura.

A mo kyrÿi.
Hacer cosquillas.


Ortiz Mayans :

Ani she mo kyrÿi.
No me hagas cosquillas.

She mo kyrÿi pe o je'éva.
Me cosquillea la curiosidad de lo que se dice.

kyrï 1 (kinï, kyrïngué, kyrÿi)

Compuesto de ky. r. poco, i diminutivo. Chico.- Restivo dice también kinï. Dice además poco; en ninguna manera. Y agrega que con jepe y verbo negado dice nada. Tupä Kuchuvi Veve dice además pequeño, tierno. Dice también el muy usado kyrïngué: niño de tierna edad. El guaraní moderno dice kyrÿi. Guasch dice ternura, tierno, verde, no crecido ni maduro aún tanto refiriéndose a las cosas como a las personas. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además las personas jóvenes. Dícese también de los vacunos que crujen los dientes y padecen diarrea blanca. Ortiz Mayans dice además blando y delicado. Que está aún sin sazón. Dícese de las criaturas por su delicadeza y sensibilidad


She kyrï.
Soy chico, delgado.

I kyrï.
O kyrï.

She kyrï guaréravé.
Desde mi niñez.

She kyrïramo.
Siendo yo niño.

A ñe mo kyrï.
Hágome pequeño.

A me'ë kyrï.
Díle un poquito.

A ñe'ë kyrï i shupe.
Habléle bajo.

She po kyrï A me'ë i shupe.
Díle poco.

She juru kyrï ha'u.
Comí un bocado.

She resa kyrï A ma'ë.
Mirar al desgaire.

Yvyra kyrï va'e.
Palo delgado.

Yvyra pucu jepe ha'e i kyrï tecatu.
Aunque el palo es largo, es muy delgado.

Kyrï nda japói.
En ninguna manera lo hice.

Kyrï nda rahái.
En ninguna manera lo llevé.


Restivo :


Y acä kyrï.

Arroyuelo.

Kyrï ñöte o me'ë shéve.

Me dió poquito.

Kyrï jepe no me'ëi.

Ni un poquito, nada me dio.

Kynï tiroete.

Idem.


Tupä Kuchuvi Veve :

O eca o jarýipy guyra kyrï i.
Buscó pajaritos para su abuela.

- "Che mbo acha yy", e'i mbya i.
- "Tovë kyrï i ete che yga", e'i Ypê.
- "Llévame a través del agua" dijo el hombre.
- "No, es demasiado pequeña mi canoa" dijo el Pato.
De un cuento.

Kyrïngué i achëramo Re mombo'o porä i va'erä.
Cuando un niño llora, has de apaciguarlo.

Kyrïngué achôvaìpáramo.
Cuando un niño está infestado de parásitos intestinales.


Guasch :

Kyrÿigui she rycu pá.
Me derrito todo de ternura.

Kyrÿihápe o jùayhú.
Se aman tiernamente.

kyre'ÿ

Compuesto de ky tierno, eÿ negación. Diligencia, voluntad, gana, valentía, provocar, fervor.- Guasch dice laborioso, activo, diligente, optimista, servicial. El doctor Carlos Gatti Battilana dice brioso, voluntarioso. Ortiz Mayans dice guapo, vivo. Y el abstracto animación. Peralta y Osuna dicen además dispuesto, listo.

She kyre'ÿ nde rupi she hóhaguäma ri.
Tengo voluntad de ir contigo.

Na she kyre'ÿmi.
No tengo gana.

She kyre'ÿ para.
She kyre'ÿ jo para.
Estar entre dos aguas, querer y no querer.

I ñate'ÿngué i kyre'ÿ jo para.
Quiere y no quiere el perezoso.

She kyre'ÿ kyrï auve nda recói.
Maldita la gana tengo.

Nda she kyre'ÿ kyrï auve.
Idem.

A mo kyre'ÿ.
Animarle.

Kyre'ÿmbá.
Valiente.

Kyre'ÿmbáva.
Valentía.

She kyre'ÿmbá.
Soy valiente.

A ñëmökyre'ÿmbá.
Hágome valiente.

O kyre'ÿmbápe o juca.
Con su valentía lo mató.

She kyre'ÿmbá ahë.
Este es mi valentón.

Ñe'ë kyre'ÿmbá.
Palabras de ánimo.

O ñe'ë kyre'ÿmbápypé ore  mo kyre'ÿ guarinïme.
Con animosas palabras nos puso ánimo a la guerra.

Pe aje she kyre'ÿ á.
En medio del camino me vino la gana.

She rúvypý na she kyre'ÿmi.
Cuando salí de allá no tenía gana.

She mo kyre'ÿ o jèehé she mo angaipàvo.
Provocóme a pecar consigo.

O ño mo kyre'ÿ i jucahaguäma.
Alentaronse unos a otros para matarle.

Iesu Xhristo Ñande Jára ñande mökyre'ÿngatú gueco'ahaguäma.
Christo nuestro Señor nos provoca que le imitemos.

Pe ñòmökyre'ÿngatú teco marangatu rehe.
Enfervorizaos unos a otros a la virtud.

She kyre'ÿ säi co'yte.
Pasóseme el fervor.

Ño mo kyre'ÿ teco marangatu rehe aguyjetei.
Es bueno enfervorizarse a la virtud.


Restivo :

O ñëmöngyre'ÿ va'e.
Diligente.

Guete kyre'ÿ vaìva rupi ñö mba'e mymba rapisha òicó.
Vive según la voluntad de su cuerpo, como una bestia.

O möngyre'ÿ ge'ÿ.
Le animó grandemente.
[Para el concepto de la repetición guaraní, ver la entrada cura.]


Tupä Kuchuvi Veve :

Kyre'ÿmbá.
Especie de avispa o abejorro utilizado como amuleto: se lleva en la petaca (bolsón o mochila) juntamente con un colibrí llamado cuarachy'a "fruto del sol" y una pequeña cigarra llamada guembe paje o guapo'y.

Kyre'ÿmbá, guapo'y tyrä.
El kyre'ÿmbá es acompañante del guapo'y como amuleto. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice con respecto al guapo'y que su latex abundante es acre, drástico y corrosivo. El pueblo lo emplea contra la ictericia, la anemia anquilostomiásica. Parece muy eficaz contra los vermes intestinales, incluso las tenias, pero es de uso peligroso porque sobrepasándose en la dosis puede causar la muerte del paciente. Su madera es liviana y blanda especial para canoas portátiles y corchos como utensilios.]

kyra (möngyrá, ñëmöngyrá; "entreverado")

Sebo, gordura, grasa, manteca, y cosa gorda.- Tupä Kuchuvi Veve dice además gordo. Guasch dice además grueso; estar gordo, ser adiposo. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además que tiene muchas carnes. Mantecoso, grasiento, untado o lleno de grasa. Adiposidad. Ortiz Mayans dice además pingue. Engordar, ponerse gordo.


She kyra.
Estoy gordo.

Na she kyrài.
No estoy gordo.

Kyra vú.
Mugre.

I kyra matete.
Está muy gordo.

She kyra endy pu.
Estoy lucio.

A möngyrá.
Engordar, cebar.

A ñëmöngyrá.
Engordarse.

I kyra kyra.
Así así está gordo.

I kyra atä.
Está medio gordo.

I kyra jo para ho'o.
Entreverado magro y gordo.

Mbaca kyracué.
Sebo de vacas.

Toro kyra.
Novillo.

Tajasu kyra.
Cebón.

Mba'e kyracué.
Sebo, manteca & compañía.

Mba'e kyra rataendy.
Vela de sebo.

Kyra pysa.
Redaño.

Ñe'ë kyra.
Baladronerías, ficciones de palabra.

A ñe'ë kyra i shupe.
Engañéle, hablé con doblez.

Ñe'ë kyra a'u aipo.
Esas son dobleces, ficciones.


Restivo :

Kyracué.
Grasa.


Tupä Kuchuvi Veve :

I kyra vai pá.
Está bien gordo.


Guasch :

I kyra porä òicóvo.
Se va poniendo de buen año -bien gordo-.

Savömente Re i kyra'ôta nde po.
Únicamente con jabón te quitarás la grasa de las manos.

A i kyra'ô camby.
Desnato la leche.


Gatti Battilana :

Kyracué.
Lardo, grasa o unto de los animales.

kypy'y

Dice la mujer a su hermana menor, y a sus primas hermanas.- Restivo idem Montoya. Guasch dice hermanita. El doctor Carlos Gatti Battilana idem Montoya.


She kypy'y më.
Mi cuñado, marido de mi hermana menor.


Guasch :

She kypy'y.
Mi hermanita, dice la hermana mayor.


Gatti Battilana :

Co a she kypy'y.
Esta es mi hermana o prima hermana menor. Lo dice solamente la mujer.

She i kypy'y.
Soy la hermana -o prima hermana- menor de ella.

Kypy'y memby.
Sobrino, o sobrina, hijo de la hermana menor.

Kypy'y memby cuñä.
Sobrina.

Kypy'y memby cuimba'e.
Sobrino.

Kypy'y mëna.
Cuñado, marido de la hermana menor.

kypy (okypy, rokypy)

Rincón. Vide ô 3.- Restivo dice rokypy. Ortiz Mayans dice okypy. Peralta y Osuna dicen okypy. Dicen además interior de la casa.

kypä (kypa)

Tenazas, tenedor.- Restivo dice además tenazas de herrero para arrancar clavos. Guasch dice kypa. Ortiz Mayans dice kypa. Dice además nombre de una herramienta especie de cuchilla curva.


Kypä guasu.
Tenazas de herrero.

Kypä apa.
Tenazas corvas de herrero.

Kypämirï.
Pequeñas, y tenedor.

Kypäpypé o japisha.
Atenacear.


Restivo :

Kypä tapygua rekýitáva.
Tenazas de herrero para arrancar clavos.

A momby kypäpypé.
Prender con tenazas.

kyp ("lejisimos")

Lejos.- Restivo idem Montoya.


Kýpe.
En lugar lejos.

Kýpe i hóni.
Fué muy lejos.

Ký pe.
Lejísimos.

Ky i týva.
Es muy lejos donde está.

Kyp yvyra.
Es muy largo el palo.

Kyp i viàra.
Es largo el camino.

kynaï (kyndai, naï)

Compañera, dicen las Indias entre sí, corresponde a ahë del varón.- Restivo dice Fulana. Es palabra afectuosa, la usan como haciendo a la otra su pariente, aunque realmente no lo seaasí como nosotros decimos: tía o prima & compañía. También dice kyndainaï.


Restivo

E jó kynai.
Ven acá fulanilla.

kymï

Compuesto de ky tierno, i diminutivo. Viejo mucho.- 


She kymï.
Estoy muy viejo.

A ñe mo kymï.
Hágome viejo.

kymbu

Gorgojo.- 


Avati i kymbu.
Está el trigo, o maiz, gorgojado.

O mbo peti kymbu avati.
Come el maiz el gorgojo.

Vide timbu.

kyja 2 (pòapýkyjá)

Cuentas, manillas & compañía. Siempre se usa con otro nombre. Restivo idem Montoya. Guasch dice además brazalete.  Ortiz Mayans dice el compuesto pòapýkyjá


Ut :

Pòapý kyja.
Manillas.

Pýapý kyja.
Cuentas que se ponen en las piernas.

kyja 1

Especie de conejo.- Guasch dice nutria. El doctor Carlos Gatti Battilana dice Myocastor coypus Mol., herbívoro -al domesticarse se vuelve omnivoro- que habita las orillas de lagunas, ríos y arroyos en cuyas barrancas se refugia y oculta y donde fabrica sus cuevas. Nada y se zambulle con facilidad pero sus piernas son tan cortas que casi arrastra la barrigaEs muy torpe y pesado para caminar. Come solo pasto. Cada día más raro en el Paraguay. Ortiz Mayans dice además coipo o coipu. Un mamífero roedor semejante al ratón. Peralta y Osuna dicen además perrillo del agua, guabiniquinar.


Guasch :

Kyja pi.
Piel de nutria.


Ortiz Mayans :

Kyja pire.
Piel de nutria.

kyhyje [kyyje]

Temor.- Restivo dice además miedo; recelarse. Tupä Kuchuvi Veve dice kyyje temer. Guasch dice kyhyje temor de peligrodesconfianza. Ortiz Mayans temblar. Peralta y Osuna terror.

She kyhyje.
Mi temor.

I kyhyje.
O kyhyje.

A kyhyje.
Yo temo.

- vo; - hára.

Gui kyhyjávo.
Temiendo, o a temer.

Kyhyjevó.
El que teme.

O kyhyje'ÿmba'e.
El que no teme, animoso.

Kyhyjehápe.
Tímidamente.

O kyhyje teï va'e.
El que teme vanamente.

O kyhyje teï va'e ahë.
Fulano es medroso.

A kyhyje nde hegui.
Témote como a enemigo.

Oro guèrókyhyjé.
Temo no te venga daño.

She oro guèrókyhyjé nupähávagui.
Temo no te castiguen.

A kyhyje nde rehe.
Por tu causa temo.

A i kyhyjevó.
Quitarle el miedo.

A i kyhyje pe'a.
Idem.

A möngyhyjé.
Amedrentarle.

A möngyhyjé cuá.
Hacerle pasar el miedo.

A ñëmöngyhyjé.
Amilanarse.

No ñe mbo'i potári she kyhyje.
No se me quiere quitar el temor.

Tupägui kyhyje hayhu ave jòpýrivé hèrecó aguyjetei.
Temer y amar a Dios juntamente es bueno.

Nda kyhyjéi ri.
No dejo de temer.

She änga A ró kyhyje.
Temo el mal que puede venir a mi alma.

Nda she kyhyje potári.
No temo.


Restivo :

O kyhyje ete o pópe etei o py'a rènoïna.
Tuvo un grandísimo miedo y temor.


Tupä Kuchuvi Veve :

Ró kyyje.
Temer por; abrigar temor respecto a.


Guasch :

O kyhyjéva.
Temeroso.

Kyhyjepyrä.
Möngyhyjepyrä.
Orgulloso, altanero que no se entrega, como la mujer.

Tupägui kyhyje.
Temor de Dios.


Ortiz Mayans :

Kyhyjerä.
Peligroso, temible, para tener miedo.

Re kyhyje rasa.
Tienes mucho miedo.

kyha. v. (keha, kya)

Hamaca.- Restivo dice también keha. Tupä Kuchuvi Veve dice kya.


Kyhavyru.
Petaca de la hamaca.

Kyha sä.
Cuerda de hamaca.

Kyha pòapý.
Kyha apy.
Puño de hamaca.

Inimbo kyha.
Hamaca de algodón.

Tucumbo kyha.
Hamaca de hilo de ortigas, o cosa semejante.

Vide inï.


Tupä Kuchuvi Veve :

Ñandu kya.
Telaraña.

kygua

Peine. Compuesto de ky piojo, ú comer.- Restivo dice además peine de los telares. Tupä Kuchuvi Veve idem Montoya. Peralta y Osuna dicen además rasqueta, almohaza.


Kygua guasu.
Peine de tejedor.

Kygua häimbytèrereÿ.
Peine que tiene dientes quebrados.


Guasch :

Kygua vera.
Peine brillante, de oro, dorado, peineta. Una peineta típica usado como adorno. Peinetón o peineta adornada con chafalonías.

ky'a. v.

Suciedad.- Restivo idem Montoya. Tupä Kuchuvi Veve dice sucio. Guasch dice además desaseado, inmundo, impuro. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además que tiene manchas o impurezas. Ortiz Mayans dice además mugriento, roñoso, sórdido. Inmundicia. Y el figurado deshonra


Ky'a ype.
Costras de suciedad.

She ky'a.
Soy sucio, y mi suciedad.

I ky'a.
O ky'a.

Na mongy'ávi.
No lo ensucié.

A ñe mongy'a angaipàva ky'apypé.
Ensucierse con pecados torpes.

Ase o angaipa ky'a òhý ñemombeguávo.
La suciedad del alma se quita con la confesión.


Restivo :

I ky'a pehë.
Alguna parte sucia, no todo.


Guasch :

Ky'acué.
Suciedad, mugre.

Ky'a-ô.
Quitar la mugre, limpiar. Higienizar. Depurar. Asear.                                


Ortiz Mayans :

Tembiapo ky'a.
Acción u hecho sucio.

jueves, 29 de diciembre de 2011

ký. r. (möngý)

Lluvia.- Restivo dice mas bien como nominativo oky que tiene entrada propia en el Tesoro. Tupä Kuchuvi Veve dice llueve. Guasch dice llover. Ortiz Mayans dice  que como verbo impersonal usase sólo en la 3era. persona del singular. Peralta y Osuna dicen que es un verbo impersonal que sólo se emplea en 3a. persona singular.


Oky.
Llueve.

Ndòkýri.
No llueve.

Ndo ký potári.
No quiere llover.

Oky co'ëmbèramo.
Amanecer lloviendo.

Oky oky.
Algo llueve.

Oky matete.
Okyraí ai.
Okyrusu.
Oky heräramo pa'e.
Òú tecatu amä.
Llueve mucho.

Oky cuapapi.
Llover a turbiones.

Oky po'o.
Cesar la lluvia.

Mba'e amotareÿ oky okyrusu.
Hay mucha enemistad.

Mba'e asy okyrusu ore rehe.
Llueve enfermedad sobre nosotros.

Okyrayvi.
Garuar.

Ayvi ayvi ñöte amä.
Garúa solamente.


Tupä Kuchuvi Veve :

Oky jàéá ty.
Qué manera de llover ! Llovió a cántaros !
(Tupä Kuchuvi Veve escribe jaea: ampliamente, muy. Nosotros preferimos escribir jàéá porque el decir equivale al ser, o a lo que indudablemente es, mas todavía cuando la pluralidad es la que exclama)

Möngý.
Hacer llover.


Guasch :

Oky hïna.
Esta lloviendo.

Oky tuisha, oky guasu.
Llueve mucho, copiosamente.

Oky heta.
Dura mucho la lluvia.

Ndòkýmo'äi.
No va a llover, no lloverá.

Okýta vaisha.
Parece que va a llover, tiene trazas de llover.
(vaisha: partícula que expresa la apariencia de una cosa o el parecer sobre la misma. Guasch)

ky. v. 6 (kype)

Piojo.- Restivo dice piojo de cabeza. Ortiz Mayans dice piojo de la cabeza humana.


I ky va'e.
Piojento.

Na she kývi.
No tengo piojos.

Na ky moñängi.
No crío piojos.

Kyva'y.
Liendre.

She kyva'y.
Tengo liendres.

Kyva'y jára.
Kýva rerecuára.
El que tiene piojos.

A kyvoñä.
Criar piojos.

Kyva'y ramï A me'ë.
Díle un poquitico no más.

Ky tï.
Piojo blanco.

Kygua.
Peine.

A i ky mbo á.
Peinarle.

A i kyvu.
Espulgarle.

A je kyvu.
Espulgarse a sí, comerse los piojos.


Tupä Kuchuvi Veve :

Jagua ky.
Pulga.


Guasch :

She ky.
Tengo piojos.

Na nde kýi.
No tienes piojos.

Kype.
Ladilla, piojillo del vello.

ky. r. 5

Poco, en ninguna manera.- El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta voz y con este significado es una forma arcaica. Dice además algún poco, poquito


A ró cuá ky.
Pasarlo un poco más allá.

Ha'u ky.
Un poquito comí.

Ndà'úkýri.
En ninguna manera lo comí.

A me'ëngý.
Díle poco.

Na me'ëngýri.
Ni un poco le dí.

Nda japo kýri.
En ninguna manera lo hice.

Na she angaipa kýri.
En ninguna manera he pecado.

Na ñotÿngýri.
En ninguna manera lo sembré.

A há ky ñöte.
Por poco tiempo fui.

Ndàhákýri.
En ninguna manera fui.

ky 4

Determinación de mujeres.- Restivo dice determinación de la mujer


Ta há ky.
Ea, vamos.

El varón dice ca.

Ta há ca.
Ea, vamos.

ky 3

Ah ! admiración.- Restivo dice ah. Y agrega que es poco usado


Ky òhóymé !
Ha, que no quiere ir !

Ky A javy.
Ha, que le erré !

ky 2

Tierno.- Tupä Kuchuvi Veve dice además menudo, pequeño. Guasch dice verde no maduro. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además aguachento. Ortiz Mayans dice además planta que conserva savia.


Yva ky.
Fruta tierna.

Cumanda rope ky.
Frisoles con vaina tierna.

Avati ky.
Maíz en leche.

Ha'ÿingý.
Grano tierno.

Ha'ÿingý ramö.
Empieza a tener grano tierno.

I jypy ky ramö temitÿma.
Está muy tierno lo sembrado.


Tupä Kuchuvi Veve :

Avachi ky.
Maiz tierno, choclo.

Pindo'y ky ro.
"Pindo tallo tierno hoja" : planta muy tierna de pindo.

Acuchi uguái ky i.
El agutí tiene una cola rudimentaria.


Guasch :

Avati ky.
Maíz tierno, choclo.

Hi a ky.
Fruto por madurar.
(Su fruta no madura)