lunes, 30 de abril de 2012

py'a, mby'a 2 [con 48 subentradas]

Estómago, barriga, y tómanlo por el corazón.- Restivo dice estómago, seu interior. Tupä Kuchuvi Veve dice pecho. Guasch dice entrañas; ánimo, espíritu, conciencia; atender, preocuparse. El doctor Carlos Gatti Battilana dice voluntad. Ortiz Mayans dice organos interiores próximos al corazón. Peralta y Osuna dicen además que en general significa todo órgano interior. [mby'a también tiene su entrada propia.]

She py'a.
Mi estómago.

I py'a.
O py'a.
[Restivo dice que "El recíproco en si mesmo de tercera persona también puede ser o vel g, (la preclinación en gu según nuestra versión) ... y el ejemplo que da en "o" es o py'a su corazón de él.]

Py'a-a.
Corazón. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta terminología es una forma arcaica.]

She py'a-a hasy.
Tengo mal de corazón.

Py'a acu. [py'a racu]
Calor de estómago. [Restivo dice py'a acu calor natural (del cuerpo humano).  Guasch dice py'a racu calor interior, herpes bucal, acaloramiento. Y los figurados apasionamiento, entusiasmo, acalorarse, entusiasmarse. Sentir el calor estomacal. El doctor Carlos Gatti Battilana dice py'a acupya racu ardor de estómagopirosis, sensación de ardor o quemadura que sube desde el estómago a la faringe con eructos agrios. Úsase con más frecuencia py'a racu fuego pérsico labial o bucallengua saburral. Y el figurado acceso de pasión violenta.]

Py'a acu o mbo ycu tembi'ucuéra.
El calor del estómago digiere la comida.

Py'a acu póreÿmamo no ñëmbòycúi ase rembi'ucuéra.

[Restivo:  

Ase py'a acu.
Calor natural (de la persona).]

Py'a acuvo. [py'a racuvo]
Abrasamiento del estómago, y fervor del corazón. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice py'a acuvo, py'a racuvo.]

She py'a acuvo.
Abrásanseme las entrañas.

She mbo py'a acuvo caguï.
El vino me abrasa.

She py'a acuvohápe A ñembo'e.
Orar con fervor.

[Restivo

A je py'a mbo acuvo i japóvo.
Lo hice con fervor.]

Py'a ai. [py'a vai]
Mala voluntad. [Restivo dice py'a vai mal corazón. Guasch dice py'a vai estar enojado, resentido, ofendidosentir náuseas, estar con el estómago revuelto, indigestado. El doctor Carlos Gatti Battilana dice py'a vai enojo, resentimiento, resquemormalas entrañasestado nauseoso. Ortiz Mayans dice py'a vai ser maloenojarse; indigestarseexperimentar náuseas. Peralta y Osuna dicen py'a vai mal de estómagoindigestión.]

I py'a ai shéve.
Tiéneme mala voluntad.

Na she py'a ai jepe i shupe, ha'e na she ambotári.
Aunque no le quiero mal, él no me quiere bien.

A ñe mbo py'a ai i shupe.
Téngole mala voluntad.

Shéve i py'a ai ñandu.
Siempre me tiene mala voluntad.

Ndi japyryvéi i py'a ai shéve.
No cesa de quererme mal.

Shéve o py'a aìgui ndo í  potári.
No quiere dejar de quererme mal.
[La í que aparece en esta oración es verbo -de ahí la pintura de su acento- equiparable a los verbos castellanos quitar, despegar, cortar; que Montoya lo traduce en esta ocasión con "dejar". El verbo í tiene su propia entrada.]

[Restivo

I py'a vai.
Tiene mal corazón.

Guasch :

I py'a vai tapishandivé.
No tiene entrañas para con sus hermanos, es inhumano.]

Py'a angeco. [pyangeco]
Congoja. [Restivo idem Montoya. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que py'a angeco aflicción, angustia, pena es una forma arcaica. Peralta y Osuna dicen pyangeco acongojarse, inquietarse, enfadarse; enfado.]

She py'a angeco gui tecóvo.
Ando angustiado.

A ñe mo py'a angeco gui tecóvo.
Aflíjome.

A i py'a mo angeco.
Angustiarlo.

Py'a-àramo, py'a-àramo'i
Superficialmente, sin gusto. [py'a-àramo'i tiene su propia entrada, en la cual Montoya la equipara con involuntariamente.]

She py'a-àramo'i A hayhu mba'e yvy pe guára.
No amo de corazón las cosas desta vida.

She py'a-àramo A japo.
Superficialmente lo hago, sin voluntad.

Na she py'a àramo'i ruguái A hayhu Tupä.
Amo mucho a Dios.

She py'a-àramo'i hèrahá ni.
Llévolo contra mi voluntad.

She py'a-àramo'i A caru.
No como con gusto.

Pe py'a-àramo'i yme te ke Pe jú Tupäôpe ñandu.
No acudáis de mala gana a la Iglesia.

Py'a asy.[py'a rasy, py'a rachy.]
Dolor de estómago, y de corazón. [Restivo dice py'a asy, py'a rasy tener dolor interior, de pechotener sentimiento de alguna cosa. Tupä Kuchuvi Veve dice py'a rachy. Guasch dice py'a rasy estar resentido, ofendido, envidioso; resentimiento, envidiaapetito, hambredispepsia. El doctor Carlos Gatti Battilana dice py'a rasy dolor difuso y contínuo del estómago con ligera sensación de hambre; rencor. Ortiz Mayans dice además tener sentimiento de amargura. Peralta y Osuna dicen  dolor vago y continuo del estómago; resentirse.]

A mbo asy she py'àpe nde moyröhaguéra.
Pésame de corazón de haberte ofendido.

She py'a guivé A mbo asy Tupä she i möñëmoyröhaguéra.
Pésame de haber ofendido a Dios.

She py'a asy.
Tengo dolor de estómago, de pecho, y corazón.

[Restivo

A ñe mbo py'a rasy.
Tener sentimiento de alguna cosa.

Tupä Kuchuvi Veve :

Teco avy ecoviáramo ae o manö va'e chy py'a rachy opa va'erä.
Únicamente ajusticiando al homicida sanará el dolor de corazón de la madre del que murió.

Gatti Battilana

I py'a rasy she ndié.
Está resentido conmigo.
(ndié es un vulgarismo en la pronunciación de ndivé.)]

Py'a avaete.
Bascas. [Restivo idem Montoya. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que este uso py'a avaete náuseas es una forma arcaica. Pero tanto py'a como avaete, cada una por su lado, son palabras vigentes en el guaraní paraguayo contemporáneo.]

She py'a avaete.
Tengo bascas.

She mbo py'a avaete mba'e në.
El mal olor me revuelve el estómago.

Py'acá.
Corazón quebrado. [Restivo dice golpe en el corazón. Guasch dice golpe en el abdomen, en el vientre, dejar sin respiración, atorar, atragantar. El doctor Carlos Gatti Battilana dice sensación de desmayo o de detención respiratoria que se percibe después de un golpe violento en el epigastrio; schock traumático producido por un golpe en el plexo solardar golpes violentos en el epigastriodesmayar, hacer perder el conocimiento con un golpe violento en la boca del estómago. Ortiz Mayans dice recibir o dar un fuerte golpe en la boca del estómago y sufrir un desfallecimiento momentáneodesmayo o sensación de desfallecimiento a raíz de aquel golpe;  atragantamiento. Peralta y Osuna dicen interrupción de la deglutición o de la respiración por efecto de un golpe aplicado sobre el estómago o por cualquier otra causa, este golpeatorarse. atragantarse.]

She py'acá nde rasy rehe.
Quiébrame el corazón tu enfermedad.

Nde reco angaipa she mbo py'acá.
Tu mala vida me lastima el corazón.

Ñande angaipapaguéra o mbo py'acá Iesu Christo Ñande Jára.
Lastiman nuestros pecados el corazón de Xhristo Nuestro Señor.

[Restivo

She py'acá.
Me dio un golpe en el corazón.]

Py'a caräi.
Rasguño del corazón, conciencia, escrúpulo. [Guasch dice causar remordimiento, inquietar, alarmar. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que el uso py'a caräi remordimiento es forma arcaica. Peralta y Osuna dicen remorderse.]

She py'a caräi nde reshâca.
Estomagado estoy en verte.

A je py'a caräi gui tecóvo i shupe.
Ando estomagado con él.

She py'a caräi säi.
Ya se me ha pasado el disgusto.

She py'a caräi angaipàva ri.
Tengo conciencia de pecado.

Na she py'a caräi angaipàva rehe.
No tengo escrúpulo de pecado.

She mbo py'a caräi she reco angaipàva.
Mi mala vida me trae lleno de escrúpulos.

Py'a catupyry.
Buena condición.

She py'a catupyry i shupe.
Téngole buena voluntad.

A mbo py'a catupyry i shupe.
Hago que le ame.

I py'a catupyry a'u a'u shéve.
Finge que me ama.

Na she py'a catupyry a'u ruguái ndéve ty.
Mira que no es fingida la voluntad que te tengo.

Py'a cavacuä. ["promptitud", "prompto".]
Promptitud de la voluntad.

She py'a cavacuä Tupä ñande cuáitáva mboaje rehe.
Soy prompto en cumplir la ley de Dios.

Na nde py'a cavacuäi she nde cuáitávari.
No eres prompto a lo que te mando.

Py'a cavacuä'eÿ E re i porara.
No saber tener promptitud.

Nde py'a cavacuä jo para.
A veces dejas de ser prompto.

She aca she mbo py'a cavacuä.
El reñirme me hace diligente.

Py'acué.
Asadura. [La Real Academia Española de asadura dice entre otras  acepciones, estas dos: conjunto de las entrañas del animal; hígado y bofes. Restivo dice asadura de la res; hígado. Guasch dice hígado extraídobofes. Ortiz Mayans dice hígado de los animales faenados.]

Ase py'acué.
Las asaduras del hombre.

She py'acuéra ri A ico.
Estoy en ayunas.

Py'a ecotevë. [py'a recotevë]
Congoja de corazón. [Restivo dice congojar. Guasch dice py'a recotevë hambre, indigencia, anhelo.]

She py'a ecotevë.
Estoy congojado.

A ñe mo py'a ecotevë nde reco mbegue.
Aflígeme tu flema.

I mbòpy'a-ecotevëmbýra.
Congojado pasive.

[Restivo

A mbo py'a ecotevë.
Congojar a otro.]

Py'a eta. [py'a heta]
Muchos cuidados. [Restivo dice tener muchos cuidados. Guasch dice py'a heta indecisión, duda, vacilación.]

She py'a eta.
Tengo muchos cuidados.

She mbo py'a eta nde rú'eÿ.
Tu ausencia me tiene dividido el corazón.

[Guasch :

She py'a heta upèpe, upèva rehe.
Tengo duda en esto, en lo que corresponde a esto.

She py'a heta ha na ñe mbo py'a peteïri gueteri.
Dudo y por ahora no me resuelvo.]

Py'a guapy.
Corazón sosegado. [Restivo idem Montoya. Guasch dice paz, tranquilidad, sosiego, serenidad, dominio propiobuena digestión. El doctor Carlos Gatti Battilana dice aplacamiento del ánimoasentamiento del estómago; recibir el estómago las comidas y bebidas y digerirlas sin molestias. Ortiz Mayans dice paz interior, cordura, sensatez. Peralta y Osuna dicen tranquilo, apaciguado, serenoplacidez, sosiego interior.]

She py'a guapy guïténa.
Estoy sosegado.

Ndi py'a guapýi mbya òcuápa.
Aun está inquieta la gente.

She mbo py'a guapy ne ñe'ë marangatu.
Tus buenas razones me han sosegado.

Ndi py'a guapy potári ahë.
Este no quiere sosegarse.

[Restivo :

A mbo py'a guapy catu.
Sosegar al enojado.

Guasch :

Ta pende py'a guapy ke na.
Estad tranquilos, sosegados, haya paz.

Gatti Battilana

She py'a guapy ma.
Ya tengo sosiego, ya se ha aplacado mi ánimo.

Ortiz Mayans :

I py'a guapýva.
Sensato.]

Py'a guasu. [py'a guachu]
Gran corazón, aliento. [Restivo dice corazón grande, magnánimo. Tupä Kuchuvi Veve dice py'a guachu valor. Guasch dice valentía, decisión, coraje, audacia. Peralta y Osuna dicen ánimotemeridadcorajudo, impávido, valeroso, temerario.]

She py'a guasu she recotevëpypé.
Tengo corazón en mis aflicciones.

Nde she mbo py'a guasu.
Tú me pones ánimo.

Na she mbòpy'a-guasùi nde aky re.
Tu flojedad me quita el ánimo.

[Restivo :

She py'a guasu, na ñëmondýiri.
Tengo corazón grande, magnánimo.

Tupä Kuchuvi Veve :

Tembìèrópy'a-guachurä.
"Acontecimiento que debe ser afrontado con valor, entereza", como los días que precedieron al Diluvio. ("Hacia el 2.000 antes de Cristo se había producido una catástrofe en la zona amazónica, que se conoce a partir de estudios realizados recientemente con motivo de la explotación de la selva amazónica. Dichos estudios señalan la existencia de un dramático cambio ecológico en la región al sur del río Amazonas, que dio como resultado la invasión de la ecología de sabana aniquilando prácticamente la selva tropical. Estas alteraciones obligaron a los pueblos de cultura neolítica a salir a la búsqueda de nuevas tierras que fueran aptas para su tradicional pauta cultural: el cultivo y la caza. Numerosos pueblos del hábitat original amazónico iniciaron grandes migraciones, especialmente los pueblos pertenecientes a dos grandes familias lingüísticas: Arawak y Tupi-Guaraní." "En la cuenca del Río Amazonas ... aproximadamente 4.000 años atrás ... sucedió alguna catástrofe que destruyó la selva y ... sus habitantes fueron obligados a la dispersión y a la búsqueda de tierra buena para cultivos; ellos eran del neolítico, con conocimientos de agricultura. Las migraciones fueron intensas y masivas ... dos grandes familias lingüísticas, la Tupi-Guaraní y la Arawak ... llegaron hasta la naciente del río Paraguay y de ahí bajaron en canoa hasta el Paraguay, luego ... al Paraná, al río Uruguay ... hasta la costa atlántica." "1537" José Zanardini, 2019, pags. 39, 40, 43.)

Tembìpy'a-guachurä òicó jyýramo, yvy òcáiriramo ae òicó marä va'erä.
Si una situación pavorosa se presentara, únicamente el fuego destruiría la tierra. Según otros, sobrevendrían tinieblas, produciendo una confusión indescriptible.

Mby'a guachu i japy'eÿ va'e.
Valor sin límites.

E ró py'a guachu ke !
Afronta con valor ! 

Guasch :

I py'a guasúva.
Corajudo.

Peralta y Osuna :

Mbo py'a guasu.
Animar.]

Py'a í.
Dejar de corazón.

She py'a í nde hegui.
He apartado de tí mi amor.

Na she py'àíri nde hegui.
No he apartado mi corazón de ti.

Nde reco poshy she mbo py'a í nde hegui.
Tu mal proceder me ha apartado de tu amor.

She py'àíreÿmamo nde hegui na she mbòpy'àguapýi.
El continuo amor que te tengo no me deja reposar.

Ñande py'àíreÿhápe Sha hayhu Tupä.
Amemos a Dios sin cesar.

Vide í.

Py'a'i
Corazón chico.

Nde py'a'i E icóvo.
Tienes corto ánimo.

Na she py'a'i gui tecóvo.
Yo tengo ánimo.

Nde py'a'i eme te ke ñandu.
Mira que no seas de corto ánimo.

Angaipa o mbo py'a'i asève.
El pecado acobarda al hombre.

Py'a joyvy.
Corazón doblado. [Restivo idem Montoya. Guasch dice traición, felonía.]

O py'a joyvýri ahë o guereco shéve.
Trátame con doblez.

A ñe mbo py'a joyvýri i shupe.
Trátole con dobleces.

Nda jecotyaha aguyjei ruguái i py'a joyvy va'e.
No es buen amigo el que tiene dobleces.

Nda she py'a joyvýri ndéve, ty.
Hola, no tengo dobleces contigo.

Py'a joyvyreÿhápe A japo.
Hágolo llanamente.

Nda i py'àjoyvyri ruguái she.
No soy hombre de dos caras.

[Restivo

I py'a joyvýri.
Tiene corazón doblado.]

Py'a ké.
Corazón sosegado.

She py'a ké gui tecóvo.
Ando sosegado.

Na she mbòpy'àkéri she angaipa.
Traénme inquieto mis pecados.

She py'a ké catu she ñe mombe'u rirë.
Estoy sosegado después que me confesé.

O ñe'ëpypé she mbo py'a ké.
Con sus palabras me sosegó.

She py'àkéreÿ ni pohängi.
No hallo remedio a mi inquietud.

Ajevoi she py'àkéreÿ she rereco.
Continuamente ando inquieto.

Py'a mbaraete.
Corazón magnánimo. [Restivo dice sufrir y aguantar cualquiera acontecimiento; valeroso. El doctor Carlos Gatti Battilana dice  pya mbarete esforzado. mbaraete es la versión antigua del actual mbarete, sin embargo mbaraete aparece tal cual en Tupä Kuchuvi Veve, por lo cual, mbaraete forma parte de la vigencia peculiar anotada en la entrada yvapa'a. mbaraete tiene su propia entrada.]

She py'a mbaraete.
Soy fuerte.

A mo py'a mbaraete.
Póngole ánimo.

She py'a mbaraete jo para gui tecóvo.
Ando entre el ánimo y el temor.

[Restivo :

I py'a mbaraete va'e.
Magnánimo, valeroso.

A mbo py'a mbaraete.
Alentar.

A i javaete'ô i py'a mömbaraetèvo.
Le alenté haciéndole perder el miedo.

She py'àmbaraetepýpe.
Tener ánimo, aliento.]

Py'a mocöi. ["doble cara"]
Dos corazones. [Restivo dice corazón doblado. El doctor Carlos Gatti Battilana dice dobléz.]

Ahë i py'a mocöi.
Ése es hombre de dos caras.
[El equivalente castellano dos caras está también en la otra "cara" del Tesoro, es decir el Vocabulario también de Montoya, donde está incluida la entrada "Doblada personade dos caras."; o sea el viejo "doble cara" del castellano paraguayo puede encontrar aquí vestigios.]

Na she py'a mocöi.  
No soy hombre de dos caras.

She mbo py'a mocöi teï she rerecóvo.
Sin causa me tienen por de dos caras.

[Restivo :

Ava i py'a ñëmï va'e.
Doblada persona.]

Py'a monde.
Aplicar la voluntad.

Aipo rehe she py'a A monde.
Pongo en eso todo mi cuidado.

Tupä rayhúva ri she py'a A monde.
Todo mi conato pongo en amar a Dios.

Ta monde she py'a teco marangatupypé co'yte ra.
Estoy determinado de empleome en la virtud. 

Na nde py'àmondévi she rayhúva rehe.
No tratas de veras de amarme.

Py'a mongeta.
Considerar, pensar. [Restivo idem Montoya. Guasch dice pensamiento, reflexióninspirardar que pensarhablar al corazón. Ortiz Mayans dice además recapacitar.]

A je py'a mongeta e.
Considero conmigo mismo.

py'àmongetahára.
Considerado.

Pe je py'a mongeta catu.
Consideraldo bien.

py'àmongetaháreÿ aguyjerambo'i mba'e o japo.
El inconsiderado hace las cosas a poco más o menos.

[Restivo

A je py'a mongeta.
Considerar.

Guasch :

Ne ñe'ë o heja shéve heta she py'àmongetarä.
Tus palabras, tus consejos me dieron mucho que pensar, fueron objetos de serias reflexiones.

A i py'a mongeta.
Inspirar, dar que pensar; hablar al corazón.

A je py'a mongeta aïna.
Estar pensativo.

Ortiz Mayans :

I py'a mongetáva.
Pensador.

Py'a ñe mongeta.
Pensamiento.]

Py'a nynÿ.
Latidos del corazón.

She py'a nynÿ gui kyhyjávo.
Tiémblame el corazón de miedo.

She mbo py'a nynÿ te'ö she pocohúvo.
La muerte me causa espanto.

Py'a ña'ï.
Congoja. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta terminología es una forma arcaica.]

She py'a ña'ï gui tecóvo.
Ando congojado.

A mo py'a ña'ï herecóvo.
Tráigole congojado.

Nde py'a ña'ï í ke E icóvo.
Deja ya esas congojas.

She py'a ña'ï í guïténa.
He dejado mis congojas.
[Ver la entrada í quitar, despegar, cortar.]

Py'a ña'ï ñÿ.
Congoja.

She py'a ña'ï ñÿ gui tecóvo.
Ando afligido.

A mbo py'a ña'ï ñÿ herecóvo.
Tráigolo congojado.

Py'a ñembyaha. [py'a ñembiaha, py'a-sämbiaha.]
Tela del corazón. [Restivo dice py'a ñembiaha, py'a-sämbiaha. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que py'a ñembyaha pericardio es una forma arcaica.]

She py'a-ñembyahapypé A ñañuvä Tupä herecóvo.
Tengo a Dios en mis entrañas.

Py'a ñe moyrö.
Enojado. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice enojo.]

She py'a ñe moyrö i shupe.
Estoy enojado con él.

She py'a ñe moyrö säi co'yte.
Pasóseme el enojo.

O py'a ñëmoyröaìhápe Tupä o guereco meguä angaipàvi jára ne.
Con gran enojo castigará Dios a los malos.

[Restivo :

Py'a ñepü.
Corazón lastimado.[Restivo dice lastima el corazón.]

She py'a ñepü gui tecóvo nde reco ai reshâca.
Lastímame el ver tu mala vida.

She mo py'a ñepü nde rasy.
Tu enfermedad me tiene lastimado.

[Restivo

She mo ñepü nde mba'e asy.
Me lastima el corazón tu mal.]

Py'a ñyrö.
Corazón desenojado.

She py'a ñyrö i shupe co'yte.
Ya estoy desenojado con él.

Na she py'a ñyröi rangë.
Aun no me he desenojado.

A mo py'a ñyrö.
Quitéle el enojo.

Sha mo py'a ñyrö Tupä ñane mombeguávo.
Desenojemos a Dios confesándonos.

[Restivo :

A mbo py'a ñyrö.
A i py'a mo ñyrö.
Aplacar.]

Py'a ova.
Superficie del corazón. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta terminología es una forma arcaica.]

She py'a ovàvo A hayhu.
No le amo de corazón.

She py'a ovàvo i A japo.
No lo hago de voluntad.

Nda o py'a ovàvo i ruguái Tupä ñande rayhu ni.
No nos ama Dios superficialmente.

Ñande py'a ovàvo catu Sha reco a'u mba'e co yvy pe guára.
No amemos de corazón las cosas desta vida.

Yvâ pe guára mba'e py'àovà'eÿhápe catu Ja hayhúne.
Las cosas del cielo las hemos de amar de corazón.

Py'a-pishyvy. [py'a-pishyvy tiene su propia entrada.]
Revolución de estómago. [Guasch dice náuseas.]

Vide pishyvy.


Py'a pòpe.
Corazón en la mano, dice recelo, cuidado.

She pòpe she py'a A reco.
Estoy receloso.

She mbo py'a she pòpe.
Háceme estar con recelo.

Nde py'a nde pòpe Te re reco E icóvo.
Vive con recelo.

O py'a o pòpe herecuára ndi jaguyjéi.
No son vencidos los que viven con cuidado.

O py'a o pòpe herecuáreÿ i jaguyje ymandi.
Presto son vencidos los que no viven con cuidado.

Py'a poriahu.
Mengua de corazón.

Nde py'a poriahu.
Eres un menguado.

She mbo py'a poriahu she reco poshy.
Mi mala vida me tiene envilecido.

[Restivo :

Ava py'a poriahu.
Mengua de ser.]

Py'a poriahuvereco.
Corazón compasivo.

She py'a i poriahuvereco.
Tengo corazón compasivo.

Nde py'a poriahuvereco ke E icóvo tecotevëvóraupé.
Mira que te compadezcas de los pobres.

Vide poriahuvereco.

[Restivo :

I py'a poro poriahuvereco va'e.
Compasivo.]

Py'a poshy.
Mal corazón. [Restivo dice además mala voluntad.]

She py'a poshy.
Tengo mal corazón, mala voluntad.

She mbo py'a poshy guecòaìpypé.
Su mal proceder me hace de mal condición.

I py'a poshy ni pohängi.
No tiene remedio su mala condición.

A i pohanö i py'a poshy.
He hallado cura a su mala condición.

[Restivo :

She py'a poshy shupe.
Le tengo mal corazón y mala voluntad.]

Py'apy. [je py'apy]
Apretura de corazón. [Guasch dice pena, quebranto; opresión del corazón; apenar, quebrantar, causar malestarpeso o losa. El doctor Carlos Gatti Battilana dice congoja, aflicción de ánimopreocupación, cuidado, desvelo, previsión de alguna contingencia azarosa o adversa. Ortiz Mayans dice también je py'apy angustia; afligirse, angustiarse, apenarse, preocuparse. Peralta y Osuna dicen además pesar; apiadarseahogo.]

She py'apy gui tecóvo.
Ando congojado.

Añäretäme guára o py'apy ai ai òicó ico òcuápa.
Los condenados padecen grandes congojas de corazón.

[Guasch :

"She py'apy she memby", he'i i sy.
Me quebranta mi hija, dice la madre.

Ani Re je py'apy còva re.
No pase pena por esto.

A i py'apy.
Quebrantar, afligir, atribular.

A je py'apy.
Quebrantarse, afligirse.

Ortiz Mayans

Jèpy'apy'ô.
Librarse de una preocupación o pena.

Mbo je py'apy.
Preocupar, desvelar.]

Py'apypèvo. [py'apy]
Lo interior del corazón. [Guasch dice py'apy alma, espíritu, interiorfondo del corazón. El doctor Carlos Gatti Battilana dice interior del ánimo.]

She py'apypèvo A hayhu Tupä.
Amo a Dios en lo íntimo del corazón.

She py'apypèvo i A mbo asy Tupä she i möñëmoyröhaguéra.
Pésame de lo íntimo de mi corazón de haber ofendido a Dios.

Añäretäme guára o py'apypèvo i o javaetereco Tupä.
Los condenados aborrecen a Dios entrañablemente.

[Gatti Battilana

Amö she py'apyguié Ró hayhu.
Te quiero desde el interior -lo más profundo- de mi alma.
(guié es variante meramente de pronunciación de guivé.)]

Ortiz Mayans

She py'apyguivé ró hayhú.
Te quiero desde el fondo de mi corazón.]

Py'a rereco.
Considerar. [Restivo idem Montoya.]

She py'a rereco she manö rehe gui tecóvo.
Ando en consideración de la muerte.

A je py'a ereco.
Considero.

Pe jèpy'àerecó'eÿ pene'ö rehe Pe cuápa, hauve Pe angaipa.
Porque no os acordáis de la muerte, por eso pecáis.

I ñangaipa va'e ndo jèpy'àerecói tecove apyreÿ rehe.
Los malos no se acuerdan de la vida eterna.

Nda she py'àerecóíri Tupägui.
Nunca me olvido de Dios.
[Una negación positiva, muy frecuente en el guaraní antiguo. En este caso, se impone el verbo í quitar, dejar sobre la negación, transformándose el conjunto en un postulado positivo que supera la negación.]

Py'aro.
Corazón amargo, áspero. [Guasch dice odio, rencorhiel. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además amargura, resentimiento. Ortiz Mayans dice odiar, abominarabominación, aversión.]

She mbo py'aro.
Tráeme aheleado.

I py'aro na she mbòvy'ári irünamo.
Su áspero trato me hace desviar dél.

I py'aro asy shéve jepi.
Ásperamente lo hace siempre conmigo.

A mbo py'aro.
Tráigole aheleado.

[Restivo

She mbo py'aro vai i ñe'ëngué.
Me amargaron sus palabras.]

Py'a saingo.
Tripas colgadas, tener hambre.

She py'a saingo.
Estoy hambriento.

A mbo py'a saingo i pói'eÿma.
Hágole estar hambriento, sin darle de comer.

Py'a totói.
Latidos del corazón. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta terminología es una forma arcaica.]

She py'a totói.
Tengo latidos de corazón.

A mbo py'a totói.
Conturbarlo.

She mbo py'a totói she angaipa.
Mis pecados me causan temor.

Vide atöi.

Py'aty, py'a tyty. [py'a tytýi]
Latidos de corazón. [Restivo dice py'a tytýi corazón medroso o alborotado de miedo. Guasch dice py'a tytýi tener miedopadecer de taquicardia. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que py'a tyty turbación es una forma arcaica.  Dice también py'a tytýi al cual le asigna los equivalentes castellanos zozobra, desazón, desasosiego. Ortiz Mayans dice py'a tytýi temblor del corazónvuelco del corazónsusto. Peralta y Osuna dicen py'a tytýi  perturbación; miedosoasustarse.]

She py'a tyty kyhyjégui.
Temo.

She mbo py'a tyty kyhyje.
El temor me hace dar latidos el corazón.

She py'aty nde reshaga'úvagui.
Deseo mucho verte.

She mbo py'a tyty she angaipa.
Cáusanme temores mis pecados.

She mbo py'a tyty nde angaipa.
Escandalízanme tus pecados.

She py'a tyty she angaipàva ri she möñëmombe'uucá.
El escrúpulo de mis pecados me hace confesar.

Py'a tyty angaipàva ri nda recói.
No tengo escrúpulo de pecado.

Nda she py'àtytýi aipo apóvo.
No tengo escrúpulo de hacer eso.

She mbo py'a tyty angaipa rehe aipo apo rehe.
Pusiéronme escrúpulo si hacía eso.

A mbo py'a tyty.
Conturbélo.

She py'a tyty nde rehe.
Témote daño.

She py'a tyty nde hegui.
Témote.

She py'a tyty nde moyrö rehe.
Temo darte enojo.

A ñe mbo py'a tyty nde rehe.
Estoy con cuidado de ti.

Na she py'àtytyséri mba'e a'ùva ri.
No me espantan a mi cosas de burla.

Mba'e óu tecatu poro mondýi jepe na she mbòpy'àtytýi.
Aun cosas grandes no me espantan.

[Guasch

I py'a tytýi.
Es asustadizo, miedoso.]

Py'a upia.
Hiel. [Restivo idem Montoya. Tupä Kuchuvi Veve idem Montoya. Guasch dice además saquito de la hiel. El doctor Carlos Gatti Battilana dice vesícula biliar.]

Pycasu nda py'a upiài.
La paloma no tiene hiel.

Py'a upia caguï hái rehe i tycuapý ho'uucá Iesusupé araca'e.
Dieron a beber a Iesus hiel y vinagre.

Py'a vera.
Alboroto del corazón. [Tupä Kuchuvi Veve dice pecho luminoso. El doctor Carlos Gatti Battilana dice -en otra dirección semántica- con el corazón vacío, con hambre.]

She py'a vera verágui ñäna.
Tiémblame el corazón en corriendo.

She py'a vera te'öngué reta reshâca.
Tiémblame el corazón de ver tantos muertos.

She mbo py'a vera she angaipapaguéra.
Contúrbanme mis pecados.

She mbo py'a vera nde rú'eÿma.
Estaba alborotado viendo que no venías.

Tembi'u she mbo py'a vera.
La comida me revuelve el estómago.

She py'a vera ei gui tecóvo.
Ando alborotado sin saber de qué.

Py'a ycu.
Corazón tierno.

She py'a ycu i shupe.
Ámole.

She py'a ycu'eÿ A ico i shupe.
No le amo.

O ñëmbòpy'àycuhápe Iesu Xhristo Ñande Jára ñande rayhu ni.
Christo nuestro Señor nos amó tiernamente.

Pe py'a ycu änga ke i shupe.
Mirad que le améis con ternura.

Py'a-ÿmba'e.
Descorazonado.

She py'a-ÿmba'ecuéra ri A ico.
Ando descaecido.

Na she mo py'a-ÿmba'e teco asy.
No me derriban los trabajos.


Restivo : 

Tupä rayhúva rehe A je py'a mbo acu.
Abrasarse de amor de Dios.

A je py'a mboja Tupä rehe.
Adhesit cor meum Deo. 

A je py'a ratapy guasu hayhuhávapýpe.
Estoy muy encendido en su amor.

A je py'a èróvâ, A ñe mbo py'a syry, A ñe mbo py'a poi nde hegui.
No te amo más.

A je py'a mondorô.
Tuve grande dolor.

Mba'e në she mbo py'a avaete.
El hedor me causa bascas.

She py'a tytýi, ñëmondýi.
Mi corazón medroso o alborotado de miedo.

She py'a rosängatú, mbaraete.
No me alboroto, sufro y aguanto cualquiera acontecimiento.

I py'a ratängaí, i py'a reco mbaraete ai.
Tiene corazón muy duro.

She py'a poshy, meguä, vai shupe.
Le tengo mal corazón y mala voluntad.

I py'a joyvýri, mocöi.
Tiene corazón doblado.


Tupä Kuchuvi Veve : 

Py'a mbyte.
Centro del corazón. Locución ritual.

Py'ave'ÿcué.
Con falta de voluntad, contra mi deseo.

Py'a jechaca.
"Reflejo del corazón".
[jechaca espejo. Tupä Kuchuvi Veve.] 

Ñande Ru py'a jechaca.
Reflejo o espejo del corazón de Nuestro Padre, el Sol.

Py'a tái.
Acidez de estómago.

Che py'a táiramo, avachi tupi pyrygua A i chu'u ycue re A mocö.
Teniendo ardor de estómago, masco maíz duro crudo y trago el zumo. 

Py'a ra'ä.
Tentar, someter a prueba.

Cuarachy Ete o i py'a ra'ä guajy më, Capitä Chicùpe.
Cuarachy Ete sometió a prueba a su yerno, Capitä Chicu.

Py'a upia.
Hiel.


Guasch : 

She py'aitèguivé.
De todo corazón.

She py'àpe ha'e.
Digo entre mí, digo para mis adentros, para mi capote.

Nde rehènte i py'a.
En tí solo piensa.

Nda she py'ái A kirirïvo.
No me sufre el corazón callar.


Gatti Battilana : 

Py'a pororô.
Palpitaciones de corazón.


Ortiz Mayans :

Py'a hái.
Acidez de estómago.

Py'a rehe guá.
Estomacal.

I poräva py'a pe guarä.
Conveniente al estómago.

She py'a rèrahá.
Me arrebata el corazón.

Nda she py'ài mba'evérä.
No tengo ánimo para nada.

Nda i py'ài ri.
No tiene conciencia.

Py'acué.
Hígado.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.